ص:2

ص:3

ص:4

نسبی عدالت اجتماعی، نقش داشته باشد.

این نوشتار درصدد است زوایای گوناگون زندگی این عالم فرزانه را ترسیم کند و در الگودهی ارزشمند از فرزانگان به جامعه، پشتیبان برنامه سازان گرامی باشد.

در پایان، از کوشش های بی دریغ پژوهش گر ارجمند جناب حجت الاسلام یوسف قربانی در نگارش این مجموعه قدردانی می شود. امید است این پژوهش مورد استفاده برنامه سازان قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:5

ص:6

ص:7

قرار ده و او رابه توفیقاتی بی پایان موفق گردان.(1)

نویسنده پس از آن می افزاید که بی شک، کارهای خارق العاده ای که از علامه محمدباقر مجلسی سر می زد، از آثار این دعا بوده است.(2)

ص:8

امامیه پس از ظهور حکومت صفوی در ایران به شمار می آیند. اینک بر آنیم تا با یاد کرد زندگانی برخی از دانش پژوهان این خاندان به ویژه علامه محمد باقر مجلسی، افق های گسترده ای از زندگی پربرکت و باشوکت آنان را پیش چشمتان بگشاییم.

ص:9

3. حلیّة الاولیاء (به گفته حاج شیخ عباس قمی از قول ابن خلکان، این کتاب از بهترین کتاب هاست).

ص:10

ص:11

به نظر می آید همین نظر درباره شهرت یافتن این خاندان بلندآوازه به «مجلسی» درست باشد و نظریه های دیگر مانند این که شاه تهماسب چنین لقبی را به ملامقصود علی داده، ناپذیرفتنی است.(1)

از تاریخ ولادت و وفات ملا مقصود علی و آرامگاه وی، اطلاعی در دست نیست. بنا بر یک احتمال، وی در نجف اشرف به خاک سپرده شده است.(2)

ص:12

فرزانه ای هم چون علامه محمدباقر مجلسی در دامان وی؛ برای شناخت مقام علمی و معنوی آن بزرگوار کافی بود.

محدث نوری در فیض قدسی درباره مقام مجلسی اول چنین می نویسد:

محمدتقی فرزند مقصود علی، ملقب به مجلسی، یگانه دوران و نادره روزگار خویش است. در بزرگواری، وثاقت، امانت، بلندمرتبگی و تخصص در علوم، بلندآوازه تر از آن است که بیان گردد و والاتر از آن که عبارت، گویای شأنش باشد. وی پارساترین، پرهیزگارترین و پرستنده ترین فرد روزگار خویش بوده است. فیض وجودش در امور دینی و دنیایی بیشتر عام و خاص عصر خویش را شامل گردیده و روایات ائمه معصومین (ع) را در اصفهان منتشر ساخته است. خداوند وی را جزای نیکو بخشد.(1)

ص:13

رقص و سماع و... است، باید گفت که همه علمای اسلام به ویژه بزرگان شیعه با این گونه صوفی گری مخالفت ورزیده اند. هیچ یک از آنان، منکر ریاضت شرعی، به دست آوردن کمال نفسانی، دوری عاقلانه و عارفانه از دنیا، عبادت و اعتکاف نبوده اند، بلکه از کارهایی دوری می کردند که اسلام را به گونه ای دین منفعل جلوه دهد.

در این میان، علامه محمد تقی مجلسی که می کوشید دین را به بهترین شیوه معرفی کند، با قشرهای گوناگون از جمله صوفیه معاشرت داشت. در آن دوران، صوفیه از شهرت و محبوبیتی ویژه در میان مردم ایران برخوردار بود.

علامه پس از پایان دانش اندوزی در اصفهان، راهی نجف اشرف شد. وی در آن جا به ریاضت، عبادت و خودسازی پرداخت و سال ها در محضر شیخ بهایی که او نیز متهم به صوفی گری بود، دانش آموخت.برخی مخالفان علامه به دلیل دانش آموزی نزد شیخ بهایی، او را به صوفی گری متهم می کردند. علامه محمد باقر مجلسی در دفاع از پدر بسیار کوشید تا ساحت مقدس وی را از جنبه های منفی این نسبت تبرئه سازد. وی در رساله اعتقادات چنین می نگارد:

مبادا پدرم را صوفی پندارید؛ چه او با سخنان امامان آشنا بود و چنین کسی صوفی نیست. وی مردی پارسا بود. در آغاز کار، چنین پارسایی را تصوف می نامید تا صوفیان را به خود نزدیک کند و از او نگریزند و آنان را از سخنان بیهوده و رفتارهای نکوهیده بازدارد. این بود که بسیاری از آنان را هدایت کرد و در آخر عمرش چون دید جمعی از آنان دشمن خدایند، از هدایت شان مأیوس شد و بیزاری

ص:14

خود را از آنان اظهار کرد.من به روش پدرم از هر کس دیگری آشناترم و نوشته های او در این موضوع نزد من موجود است.(1)

ص:15

ص:16

بحار الانوار، دوران تکامل علمی خود را این گونه بازگو می کند:

من در ابتدای جوانی به فراگیری همه گونه های دانش، عشق می ورزیدم و شیفته به دست آوردن میوه های درخت علم بودم. به فضل خدا، به بوستان های علم راه یافتم و بر دانش هایی درست و نادرست وقوف پیدا کردم تا آن که آستینی پربار از میوه های گوناگون و دامنی پر از گل هایی رنگارنگ فراهم ساختم. از هر آبشخوری، جرعه ای سیراب کننده نوشیدم و از هر خرمنی، خوشه ای بی نیاز کننده برگرفتم. آن گاه به نتایج و غایات این دانش ها اندیشیدم... و سرانجام به فضل و الهام خدا، دانستم که زلال علم اگر از چشمه سار پاک وحی به دست نیاید، سیراب نمی کند و حکمتی که برخاسته از ناموس دین نباشد، گوارا نیست. (1)

ص:17

هم چنان که اشاره شد، از مراحل دانش اندوزی علامه مجلسی، گزارش چندانی در دست نیست. نویسنده ریاض العلما که از شاگردان علامه است، در شرح حال وی گفته است که علوم عقلی را نزد آقا حسین خوانساری و علوم نقلی را نزد پدرش، فراگرفت.(1) خود وی در نوشته هایش جز پدرش، استاد دیگری نام نبرده است. البته از گفته های علامه پیداست که استاد دیگری نیز داشته است. به هر حال، یقین داریم که از محضر پدرش، بیشترین بهره علمی را برده است.علامه در اجازه های خویش، از دانشمندان زیادی نام می برد، ولی نمی دانیم که استادان اجازه وی، استادان درسی او هم بوده اند یا نه؛ زیرا اجازه گرفتن به هیچ روی نمی تواند نشانه وجود رابطه آموزشی میان اجازه دهنده و اجازه گیرنده باشد.

محدّث نامی شیعه، میرزا حسین نوری در کتاب فیض قدسی، شمار استادان علامه مجلسی را به 18 نفر رسانده است. سید مصلح الدین مهدوی نویسنده زندگی نامه علامه مجلسی نیز از 27 تن به عنوان استادان و مشایخ اجازه علامه مجلسی نام برده است.هم چنین پژوهشگر محترم، علی دوانی، نگارنده کتاب مفاخر اسلام، نام 20 تن از دانشمندان را در شمار استادان اجازه و استادان علمی وی آورده است. چون شناخت این استادان و دانشمندان بزرگ سبب آشنایی بیشتر ما با علامه مجلسی

ص:18

خواهد شد، به طور گذرا، برگ هایی از زندگانی برخی از آن بزرگان را ورق می زنیم. پیش تر در فصل مربوط به خاندان مجلسی، برخی از جنبه های شخصیتی بزرگ ترین استاد علامه مجلسی یعنی پدر بزگوارش را آورده ایم.

ص:19

در نهایت فقر و تنگ دستی به فراگیری دانش می پرداخت. از وی نقل کرده اند که:

من از طرف خداوند، حجتی برای طلاّب (در میان طلاّب) هستم؛ زیرا کسی فقیرتر از من نبود و برهه ای از روزگار چنان بر من گذشت که توانایی تهیه نوری جز نور چراغ طهارت خانه را نداشتم. در کند ذهنی و کم حافظگی کسی بدتر از من نبود، به گونه ای که راه خانه ام را گم می کردم و اسامی فرزندانم را فراموش می کردم. پس از گذشت سی سال از عمرم، شروع به یادگیری حروف الفبا نمودم و آن قدر سعی و کوشش خویش را به کار بستم تا خداوند آن چه را اکنون قسمتم نموده، بر من ببخشود.(1)

یکی از آثار گران قدر او، شرح وی بر اصول کافی است که بهترین شرح اصول کافی به شمار می رود.

ص:20

شیخ حر عاملی؛ حدیث شناس معروف، ملاّمحمد طاهر قمی، سید علی خان مدنی؛ شارح معروف صحیفه سجادیه میرزا رفیع الدین طباطبایی نایینی؛ متکلم و حکیم بزرگ.

ص:21

علامه مجلسی و بعضی از هم عصران وی و گروهی از شاگردانش بودند. با این حال، از نظر جذب شاگرد و تدریس پیوسته، پشتکار شبانه روزی، بردباری و توان مندی علمی، هیچ یک به پای علامه مجلسی نمی رسیدند.مجلس درس علامه از نظر محتوای علمی، چگونگی بیان و تدریس و شمار افرادی که در آن حضور می یافتند، در شهر بزرگ اصفهان در میان انبوه دانشمندان بنام آن عصر، مشهور همگان بود.(1)

میرزاعبداللّه اصفهانی، شاگرد علامه در کتاب ریاض العلما می نویسد:

«شاگردان وی به هزار نفر بالغ می گردید».(2)

شاگرد دیگرش، سید نعمت اللّه جزایری نیز شمار شاگردان وی را بیش از هزار نفر دانسته است.(3)

اینک با شاگردان علامه مجلسی آشنا می شویم.

ص:22

کشف الاسرار در شرح استبصار از آثار اوست.

ص:23

حاج میرزا حسین نوری در فیض قدسی از وی به عنوان شاگرد علامه مجلسی یاد می کند و چنین می نویسد:

دانشمند متبحّر، منتقد توانا، کارآزموده بینا، کسی که در آگاهی از احوال علما و تألیفاتشان چون او نظیر و مانندی دیده نشده است. او هنگامی که برای مراسم حج به خانه خدا مشرّف شد، بین او و شریف مکه منافرتی پدید آمد. از این رو، به قسطنطنیه سفر کرد و به سلطان[ عثمانی ]روی آورد، تا آن که شریف مکه به دست سلطان عزل شد و دیگری را جای وی منصوب نمود. وی از آن هنگام به نام «افندی» مشهور گشت.(1)

از آثار معروف وی، کتاب ریاض العلمااست که در شرح حال دانشمندان و رجال شیعه و سنی نگاشته است.

وی از علامه مجلسی به استاد استناد تعبیر می کند؛(2) یعنی استناد او در دانش و تألیفات و تصنیفات به اوست و به دیگر سخن، هرچه دارد، از اوست.

ص:24

درباره قوّت نفس او گفته اند:

نادرشاه در اوایل فرمانروایی اش، بر کشتار رومی ها پافشاری می ورزید. او بر این باور بود که آن ها کافرند؛ پس باید خوار و ذلیل شان کرد و اموال آن ها را به یغما برد. به همین دلیل، از عالمان دینی استفتا می کرد. هنگامی که به اصفهان وارد شد، در این باب، از سیدمحمدحسین خاتون آبادی استفتا کرد. چون سیدمحمدحسین در این امر به عدم جواز قایل بود، طبق رأی و فکر خود به نادر جواب داد. این امر بر شاه گران آمد. چون سید چنین دید، به نادر اعتراض کرد و گفت: اگر این فتوا بر تو گران است، ما برخلاف حق فتوا نمی دهیم، بلکه از تحت فرمانروایی ات خارج می شویم و به شهر دیگری می رویم. نادر با تمام خشونت، سخن او را تحمّل کرد و پاسخ نداد.(1)

میرمحمدحسین خاتون آبادی هنگام حمله محمود افغان به اصفهان، سختی های زیادی را تحمل کرد، چنان که افغانان، او را گرفتند، شکنجه کردند و چندان بر وی زدند تا اموالش را از وی بستانند.(2)

ص:25

ص:26

مناجات کننده، زایر و آن کس که به تعقیبات نماز مشغول است، و فریادگر و گریان، به ریسمان تألیفات او چنگ زده اند و به وسیله آن چه او نگاشته است، متوسلند و از توشه او بهره مند می شوند و به زیور آن آراسته اند و از روشنی های آن برمی گیرند. در روایات صحیحه آمده است: چنین فردی] با نوشتن کتاب هایش [با کسانی شریک خواهد بود که از آن کتاب ها استفاده می کنند و به فیوضاتی دست می یابند و از آن چه خداوند به آن ها عنایت کرده است، بهره مند می شوند. کمتر جایی است که در رثای امام حسین (ع) مجلسی برگزار گردد و او را بهره و نصیبی از آن نباشد.(1)

نوشته های علامه مجلسی چنان مشهور بوده و به گونه ای مورد پذیرش عامه مردم قرار گرفته است که برخی کتاب های او هنوز در بیشتر خانه های مردم ایران،افغانستان، پاکستان، هندوستان، عراق و کشورهای خلیج فارس وجود دارد و مرد و زن شیعه با اشتیاق تمام از آن ها بهره می گیرند.

آقااحمد بهبهانی در مرآت الاحوال می نویسد:

مصنفات آن عالی درجات (علامه مجلسی) به حدی مقبول طبع ها شده و به درجه اشتهار رسیده است که از بلاد کفر و اسلام جایی نخواهد بود که از آن ها خالی باشد. از جمعی از ثقات شنیدم که در ازمنه سابقه، کشتی ای توفانی شد و مردمان آن کشتی بعد از رنج و محنت بسیار در جزیره ای از جزایر افتادند که اصلاً از اسلام در آن اثری نبود. چون به کناره آمدند، در خانه شخصی مهمان شدند. هنگام

ص:27

صحبت معلوم کردند (معلوم شد) که آن مرد مسلمان است. به او گفتند با وجود آن که این قریه دارالکفر است و از اسلام در آن نشانی نیست و تو نیز به شهر مسلمانان نرفته ای، باعث اسلام تو چیست؟ آن شخص به خانه رفته، کتاب حق الیقین مرحوم آخوند (علامه مجلسی) را آورد و گفت: من و قبیله من به شرافت و ارشاد این کتاب به درجه اسلام رسیدیم.(1)

بیشتر نوشته های علامه در زمینه اخبار و روایات معصومین (ع) است، ولی با بررسی دقیق تر باید وی را فقیهی اصولی، محدّثی اخباری، مهندسی ریاضی، واعظی مطلّع و متکلمی زبردست، دارای علوم غریبه و فن های نادره با ذوقی سرشار و قریحه ای سیّال دید.

کتاب های علامه مجلسی به فارسی و عربی حدود 159 عنوان است که اگر همه آن ها به سبک جدید چاپ شود، بیش از خواهد شد. اگر مدت زمان آفرینش این آثار پربار را با توجه به تدریس، مرجعیت، مسئولیت های اجرایی و مسافرت های آن رادمرد علم و دین بسنجیم، درمی یابیم که این همه موفقیت تنها با عنایت الهی امکان پذیر است و بس.

اینک برخی کتاب های معروف فارسی و عربی این دانشمند پرکار شیعی را می آوریم:

ص:28

ص:29

ص:30

نخواهدبود. جدا کردن متن روایت ها از شرح آن ها، نقل روایت از منابع اصیل و کهن، ژرف نگری در شرح و تفسیر احادیث، آوردن کتاب شناسی منابع و تنظیم موضوعی روایات از ویژگی های این اثر جاوید است.(1)

این اثر سترگ که در 25 جلد (چاپ قدیم) و 110 جلد (چاپ جدید)، 2327 باب و افزون بر 40 هزار صفحه تدوین یافته است، ثمره تلاش همه جانبه علامه مجلسی در طول 40 سال (1070 _ 1106 ه . ق) به شمار می رود.

ص:31

دولت صفویه به دست دو قدرت بزرگ شرق و غرب و نفوذ قدرتمندانه صوفیان در دربار و جامعه و نقشه های آنان برای تحریف بسیاری از روایات، بی توجهی طلاب به کتاب های روایات و احادیث، بیش از پیش، آثار اهل بیت را در معرض خطر و نابودی قرار داده بود. از این رو، علامه مجلسی با خود چنین اندیشید که باید گهرهای گران بهای اهل بیت (ع) را که از اطراف و اکناف جمع کرده است، در قالب محرابی زیبا به نام «بحارالانوار» بگنجاند تا نه تنها طلاب، بلکه تمام شیعیان در این محراب به سوی قبله دل ها یعنی کلام اهل بیت (ع) به نماز عشق بایستند؛ و بدین وسیله، راه را از چاه و درست را از نادرست تشخیص دهند تا هر زمان هر مکتبی درباره هر مطلبی، کلامی را از اهل بیت خواست، شیعیان با انگشت اشاره، محراب زیبای «بحار» را نشانه روند. به همین دلیل، علامه مجلسی تصمیم گرفت بحارالانوار را تدوین کند. وی می دانست که عمر زودگذر به او فرصت نمی دهد همه روایات و اخبار را گردآورده، آن ها را به ترتیب، تنظیم و تهذیب کند. پس شایسته دید همه روایت های موجود در کتاب های شیعی را جمع کند، هرچند سند آن ها ضعیف باشد یا در کتاب نامعتبری نقل شده باشد. هدف او این بود که همه اخبار و روایات از گزند نابودی در امان بماند. علامه هرجا فرصت داشته، به توضیح اجمالی و تفصیلی روایات پرداخته، ولی پژوهش کامل تر درباره آن ها را به فرصت های د یگر موکول کرده است. با این حال، اجل مهلت نداد و همین کار نیز در

ص:32

بوته اجمال ماند.(1)

ص:33

علی (ع)و 12 امام معصوم شیعیان.

جلد چهاردهم: آسمان و جهان و پیدایش آن ها در 210 باب.

جلد پانزدهم تا هفدهم: اخلاق و آداب اسلامی.

جلد هجدهم: احکام فقهی در دو بخش: طهارت و صلات، متن کامل رساله قبله شناسی شاذان.

جلد نوزدهم: در دو بخش زیر آمده است:

1. فضایل قرآن، آداب و ثواب تلاوت قرآن و اعجاز و شگفتی های آن و تفسیر نعمانی در 130 باب؛

2. ذکر و انواع آن، آداب دعا و شرایط آن، تعویذات و دعاهای گوناگون در 131 باب.

جلد بیستم: زکات، صدقه، خمس، روزه و اعمال سال در 122 باب.

جلد بیست و یکم: احکام فقهی، حج و عمره، بخشی از تاریخ مدینه منوره، جهاد و مرزداری و امر به معروف و نهی از منکر در 84 باب.

جلد بیست و دوم: زیارات نقل شده از امامان معصوم (ع)

جلد بیست و سوم: احکام عقدها و ایقاعات.

جلد بیست و چهارم: دیگر احکام فقهی.

جلد بیست و پنجم: اجازات و تمام فهرست شیخ منتجب الدین رازی.(1)

ص:34

ص:35

حضرت علامه آیت اللّه حسن زاده آملی _ دام ظله _ درباره آثار مجلسی به ویژه بحارالانوار چنین می فرماید:

مجلسی دوم، صاحب بحار و مرآت العقول و... هریک از این بزرگان را در علوم و فنون و کارهای علمی شان به نوعی است که از عهده اکثر اهل علم خارج است و آثار قلمی این نوابغ برای ما یک نحو کرامت است. چون به بحارالانوار رسیده ایم، باید گفت «کُلُ الصیّدِ فی جوف الفرا» همه شکارها در دل بز کوهی است؛(1) یعنی تمام مطالب در بحارالانوار جمع است.

ص:36

عدد می رسد.(1)

مهم ترین کتابی که تاکنون درباره بحارالانوار نوشته شده، سفینة البحار نوشته شیخ عباس قمی است. این حدیث شناس نامی، دریاهای انوار احادیث حضرت پیغمبر و ائمه اطهار (ع) را با کشتی اندیشه خویش پیموده و گوهرهای آن را در هر ماده ای از مواد حدیثی، بیرون کشیده و در کتاب خود آورده است. سفینة البحار، فهرست کامل بحارالانوار است.

افزون بر آن، چون نگارنده آن در هر ماده ای، نکته و مطلب جالبی آورده، خود، کتاب پرمایه ای است.(2)

ص:37

مجلسی در نگارش بحارالانوار توجه نداشته اند. پیش تر گفتیم که یکی از هدف های علامه از نگارش این کتاب، گردآوری روایاتی بوده است که ممکن بود از بین بروند. البته چنین ادعایی هم نداریم که هرچه را نقل کرده، قبول داشته است.(1)

حضرت امام خمینی رحمه الله نیز در پاسخ به این اشکال در کشف الاسرار چنین می فرماید:

صاحب این کتاب (علامه مجلسی) چون دیده کتاب های بسیاری از احادیث که به واسطه کوچکی و گذشتن زمان ها ازدست می رود، تمام آن کتاب ها بدون آن که التزام به صحت همه آن ها داشته باشد، در یک مجموعه به اسم بحارالانوار فراهم کرد و نخواسته کتاب عملی بنویسد یا دستورات و قوانین اسلام را در آن جا جمع کند تا در اطراف آن بررسی کرده و درست را از غیرنادرست جدا کند. در حقیقت، بحار خزانه همه اخباری است که به پیشوایان نسبت داده شده؛ چه درست باشد یا نادرست. در آن، کتاب هایی هست که خود صاحب بحار آن ها را درست نمی داند. او نخواسته کتاب عملی بنویسد تا کسی اشکال کند که چرا این کتاب ها را فراهم آوردی؟ پس نتوان هر خبری را که در بحار است، به رخ دین داران کشید که آن خلاف عقل یا حس است. چنان که نتوان بی جهت، اخبار آن را رد کرد که موافق سلیقه ما نیست، بلکه در هر روایتی باید بررسی شود. آن گاه با میزان هایی که علما در اصول تعیین کرده اند، باید عملی بودن یا نبودن آن را اعلام کرد... پس انسان عاقل نباید به مجرد آن که چیزی برخلاف سلیقه یا عادتش بود یا علم ناقص او راهی

ص:38

برای ادراک آن نداشت، به انکار برخیزد... .(1)

ص:39

تعلیقات علامه طباطبایی برخاستند. به دنبال آن، مرحوم علامه طباطبایی بنا بر مصالحی، نوشتن تعلیقه بر مجلدات بعدی بحارالانوار را متوقف کرد.

دریغا که مخالفت با این تعلیقات، ضربه سهمگین علمی بر حوزه های علمی شیعه وارد کرد.(1)

ص:40

ص:41

را به هم مربوط می ساخت و به گره گشایی از فرازهای دشوار آیات می پرداخت.

3. قرآن کریم و روایات پیامبر و اهل بیت، دو منبع شریعت اسلامی اند. دانشمندان مسلمان در تفسیر قرآن و گردآوری احادیث اهتمام بسیار داشته اند، ولی تلاش آنان در شرح و تفسیر حدیث به پای علامه مجلسی نرسیده است. علامه در ایفای نقش علمی خود برای شرح اخبار رسیده از اهل بیت (ع) به نگارش کتاب های بحارالانوار، مرآت العقول در شرح کافی و ملاذالاخیار در شرح تهذیب الاخبار پرداخت.

4. یکی از کارهای مهم علامه مجلسی، گردآوری کتاب های دانشمندان شیعی بود. وی افراد سرشناس و کتاب شناس را به همه سرزمین های اسلامی روانه کرد تا کتاب های شیعه را گرد آورند.

5. یکی دیگر از مهم ترین خدمت های علامه مجلسی در زمینه گسترش مذهب شیعه و نوآوری های وی، همگانی کردن علوم و معارف اسلامی بوده است.وی افزون بر نگارش کتاب های تخصصی ارزنده ای هم چون بحارالانوار، کتاب های آموزنده و ساده ای را به زبان فارسی نگاشت. برای مردم علامه، سرآمد عالمان عصر خویش بود و والاترین رتبه دینی؛ یعنی مقام شیخ الاسلامی را بر عهده داشت. با این حال، برای ابلاغ معارف اسلامی به مردم، به نگارش کتاب های فارسی با نثری ساده و روان دست یازید و این کار را به هیچ وجه کسر شأن خود ندانست. گفتنی است دانشمندانی نیز پیش از وی، کتاب هایی به

ص:42

فارسی نوشته بودند، ولی نگارش فارسی علامه مجلسی، در فارسی نویسی میان عالمان دینی نقطه عطفی به شمار می رود.(1)

ادوارد براون، ایران شناس مشهور انگلیسی در کتاب تاریخ ادبیات ایران می نویسد:

علمای شیعه در اواخر عهد صفویه از قبیل مجلسی ها، کاربزرگی که کرده اند همان تعمیم و ترویج عقاید شیعه و تاریخ و احادیث و اخبار است که به زبان عوام نوشته و منتشر ساخته اند. علمای مزبور دریافتند که برای رسوخ در قلوب عامه (خدمت بهتر به مردم) لازم است به زبان قوم سخن برانند و به طرز ساده چیز بنویسند و پاداش خود را نیز گرفتند؛ زیرا که در نتیجه این اقدام، عامه مردم نسبت به مذهب شیعه، عشقی فراوان و علاقه کامل پیدا کردند. (2)

ص:43

وی رایج بود و طالبان علم به آن اقبال داشته اند.(1)

وی در کتاب های خود به ویژه بحارالانوار به انتقاد از نظریه های فیلسوفان می پردازد. به نظر او، فیلسوفان بیش از اندازه، به عقل اعتماد می کنند و بعضی از آرای آنان مخالف ضروریات دین است.

حال این پرسش پیش می آید که علامه چه اندازه از مباحث عمیق فلسفی، فهم دقیقی داشته است؟ آیا برداشت وی از جایگاه فلسفه درست بوده است؟ آیا انتقاد او بر فیلسوفان وارد است؟ پاسخ گویی به این پرسش ها را به بحثی دیگر وامی گذاریم.

ص:44

اهل بیت (ع) منحصر می داند. بحارالانوار نیز بابی را گشوده و آیات و احادیثی را آورده است که از میان آن ها می توان مسایل اصول فقه را به دست آورد.(1)

علامه در پاسخ به فردی نوشته است:

اما مسأله دوم که طریقه مجتهدین و اخباریین را سؤال فرموده اند... مسلک حقیر در این باب، وسط است. افراط و تفریط در جمیع امور، مذموم است و بنده، مسلک جماعتی را که گمان های بد به فقهای امامیه می برند و ایشان را به قلت دین متهم می دانند، خطا می دانم؛ ایشان اکابر دین بوده اند. هم چنین مسلک گروهی که ایشان را پیشوا قرار می دهند و مخالف ایشان را در هیچ امر جایز نمی دانند و مقلّد ایشان می شوند، درست نمی دانم. عمل به اصول عقلیه که از کتاب و سنّت مستنبط نباشد، درست نمی دانم، ولکن اصول و قواعد کلیّه که از عمومات کتاب و سنّت معلوم می شود، با عدم معارضه نص در روایت صریح به خصوص این ها را متّبع (مورد پیروی) می دانم.(2)

از این سخنان برمی آید که علامه مجلسی پیرو مکتب اخباری بوده، ولی در این مسیر، به اعتدال رفتار کرده است.

ص:45

وابسته می داند. وی بر اساس حدیثی از امام صادق (ع)، براساس مدنی الطبع بودن انسان به ضرورت وجود حکومت و حاکم عادل حکم می کند و چنین می نویسد:

بدان که حضرت فرمود که چون انسان مدنی بالطبع است و هر فردی به دیگری در امور معاش و معاد خود محتاج است و آمیزش (معاشرت) ایشان با یکدیگر ضرور است و آمیزش ها (معاشرت ها) باعث منازعات و مشاجرات می شود، پس ناچار است حاکمی منازعات ایشان را رفع بنماید، به نحوی که حیفی و میلی (ظلمی) در حکم او نباشد، اگر نه، به زودی یکدیگر را می کشند و فانی می شوند.(1)

ص:46

متیقّن، دلالت روایت مقبوله را قضاوت فقیه می داند.با وجود این، نیابت فقیه از جانب امام معصوم (ع) را در اموری که امام ولایت دارد، نفی نمی کند.(1) از لابه لای مباحث سیاسی مطرح شده در بحارالانوار درباره انواع ریاست، چنین برمی آید که علامه مجلسی از جنبه نظری، حکومت فقیه جامع الشرایط را در عصر غیبت امام، مشروع و جایز دانسته و در مواردی که اقامه امربه معروف و نهی ازمنکر و مصلحت بندگان الهی مشروط به آن باشد، آن را واجب می شمارد.(2) امیرمؤمنان علی (ع)فرموده است: «وَ لا تَخْتَانُوا وُلاِتکُمْ؛ به والیان خود خیانت نورزید».

علامه در معنای ولات می نویسد:

مراد از ولات، ائمه معصومین (ع) یا اعم از ایشان و منصوبین از جانب آن به نصب خاص، بلکه به نصب عام هستند.(3)

این سخن علامه، به جواز تصدی امارت و ولایت از سوی فقهای جامع الشرایط در زمان غیبت امام (ع) تصریح دارد. بنابراین، از نظر علامه مجلسی، فقیه عادل در عصر غیبت مجاز است حکومت اسلامی را تشکیل دهد و ریاست دنیوی را بر عهده بگیرد و در این کار، حق تقدم دارد. به دیگر سخن، اگر شرایط مناسب برای استقرار حکومت شیعی فراهم شد، عالم عادل نسبت به کسانی که علم، عدالت، شجاعت و

ص:47

تدبیر در امور سیاسی ندارند، در اولویت است.(1)

ص:48

ص:49

حکومت حریف، یکسان کنند. بدین ترتیب، منصب هایی هم چون: مفتی، شیخ الاسلام، صدر، قاضی، قاضی عسکر و مانند آن ها ایجاد شد که علما نیز بدین دلیل بتوانند در امور اجتماعی دخالت کنند یا منصب های حکومتی را بپذیرند و برای تبلیغ احکام و گسترش آموزه های دین گامی بردارند. آنان بدین وسیله می کوشیدند به اندازه توان خود و پذیرش اجتماع، از انجام کارهای نادرست و خطا، پیش گیری کنند.

ص:50

ص:51

مردم می پرداخت. مجلس وعظ او بسیار بی نظیر بود. (1)

ص:52

پرداخت این وجوه سر باز می زد، می توانست هرگونه که خود صلاح می دانست، از آنان بستاند.

5. اجرای همه احکام اعم از حدود شرعی و قصاص بر عهده شیخ الاسلام بود.

6 . اجرای همه عقدها و ایقاعات و نصب قیّم و دیگر امور مربوط به مجتهدان بر عهده او بود.

7. رسیدگی به امور مساجد، مدارس، امام زادگان، تکایا و دیگر مکان های مذهبی و تعیین امامان جماعت بر عهده شیخ الاسلام بود.

8 . شیخ الاسلام وظیفه داشت با بدعت ها و بدعت گزاران در دین مقابله کند و از هرگونه فسق و فجور و منکرات پیش گیری کند.

همه اختیارات شیخ الاسلامی به دلیل مقام والای علمی و جایگاه اجتماعی ویژه علامه مجلسی به او واگذار شده بود.(1)

پس از رحلت علامه مجلسی، شیخ جعفر قاضی؛ بزرگ ترین فقیه آن دوره و پس از او، میرمحمدصالح خاتون آبادی؛ داماد علامه مجلسی و شاگرد وی؛ به این سمت برگزیده شدند.(2)

ص:53

تاریخ نگاران و صاحب نظران حتی مخالفان علامه مجلسی درباره مخالفت وی با صوفیان، هم نظر هستند.

پیش تر گفتیم که پدر بزرگوار علامه مجلسی برای گسترش دادن آموزه های دینی به بهترین روش، می کوشید با اقشار گوناگون مردم از جمله صوفیه زمان خود ارتباط داشته باشد. با این حال، به گفته پسرش، علامه محمدباقر مجلسی، پس از انحراف صوفیان از جاده مستقیم شریعت، با آنان قطع ارتباط کرد.

علامه مجلسی به دلیل پای بند نبودن بسیاری از صوفیان به آداب دینی و اجتماعی و انجام منهیات اخلاقی و بدعت گذاری در آیین های عبادی هم چون رقص و سماع که در شریعت، خبری از آن ها نیست، از آنان گسست و در ردّ باورهای آنان به نگارش کتاب پرداخت. یادداشتی که از علامه برجای مانده، نشان می دهد که وی برای مقابله با تصوّف، به نشر احادیث امامان (ع) پرداخته است. بنابراین، دلیل مخالفت علامه مجلسی و دیگر فقها و محدثان پارسا و حتی حکما با صوفیان زمانه خویش همان بود که گفته شد، نه این که برخی بپندارند که آنان به دلیل حسدورزی چنین می کردند یا بیم داشتند مقام های دینی و اجتماعی شان را از دست دهند.(1)

ص:54

تقدیم مقام همایونی نمودند تا آن داهیه (بلا) را از سر معبود خودشان دفع کرده باشند، سودی نبخشید و بر حسب حکم نافذ آن عالم ربانی، بت را شکستند.(1)

ص:55

شاردن؛ خاورشناس مشهور می نویسد:

نمی توان باور کرد که تاب و تحمّل این پادشاه در نوشیدن مشروب تا چه اندازه است. شاه تقریبا همیشه مست است ... حتی این پادشاه، بزرگان و اشراف را نیز مجبور می کرد مشروب بخورند.(1)

درخواست علامه به دیده قبول نگریسته شد و فرمان منع شراب خواری به طور رسمی در کوی و برزن ایران اعلام گشت. با این حال، این وضعیت چندان دوام نیاورد و درباریان را خوش نیامد. به همین دلیل، دست به کار شدند و با ترفندهای گوناگون، شاه را به شراب آلودند. باری، دریغا از آن چه شاه حسین صفوی و خواجگان حرمش بر مردم این سرزمین روا داشتند.(2)

ص:56

ص:57

هارون الرشید از سوی علی بن یقطین، به سفارش امام موسی کاظم (ع)؛ وزارت خواجه نصیرالدین طوسی در دستگاه سلطنتی هلاکوخان مغول؛ حضور و مشارکت سیاسی علمای مشهور شیعه در حکومت صفوی، مانند: محقق کرکی، شیخ بهایی، محمدتقی مجلسی، محمدباقر سبزواری و آقا حسین خوانساری.

همه این موارد نشان می دهد که همکاری عالمان شیعه با حاکمان مسلمان شیعه و سنی برای گسترش دین و تقویت مبانی مذهب جعفری، امری جایز و گاه واجب بوده است.(1) علامه مجلسی نیز با همین هدف به دستگاه صفوی وارد شده بود.

در این جا، شایسته است سخن امام موسی بن جعفر (ع) را در پاسخ به علی بن یقطین بیاوریم آن گاه که از آن حضرت درباره ماندن در دستگاه جور هارون الرشید کسب تکلیف کرده بود. حضرت موسی کاظم (ع) در پاسخ فرمود:

بیرون مَیا که بودن تو در آن جا مایه خوشحالی ما و عزّت برادران توست. چه بسا بتوانی از ستمی که به دوستان ما می شود، پیش گیری کنی. نیکی در حق برادران دینی، کفاره کارهای شماست.(2)

ص:58

ص:59

عالیه اسلام در نماز این ها (خلفای سه گانه) رفت... سایر ائمه هم گاهی مسالمت می کردند. مصالح اسلام فوق این مسایلی است که ما خیال می کنیم. این دسته از علمایی که جان فشانی کردند و خودشان را جوری کردند که حالا شما به آن ها اشکال می کنید، از باب این که اطلاع بر واقع ندارید؛ نه سوء قصد دارید، نه سوء نیّت دارید،... من هم اگر چنان چه می توانستم یک سلطان جائری را به راه بیاورم، می رفتم درباری می شدم. شما هم تکلیفتان این بود که اگر بتوانید یک سلطان جائری را آدمش کنید، بروید درباری بشوید. این درباری شدن، نیست. این آدم سازی است... من گله دارم.(1)

ص:60

ص:61

ص:62

عظیم الشأن، بلندمرتبه، یگانه دوران و نادره روزگار خویش، شخصیت بسیار موثق، دارای دانشی سرشار و مصنفات بسیار. کار او گواه بزرگی قدر و منزلت و والایی جایگاه اوست. تبحّر وی در دانش های عقلی و نقلی و دقّت دیدگاه و درستی رأیش، موثق بودن، امانت داری و عدالت او پرآوازه تر از آن است که بیان گردد و والاتر از آن که عبارت پیرامون وی به گردش درآید. فیض وجود او و پدر بزرگوارش همه را در برگرفته است.

3. امیرمحمدصالح خاتون آبادی، داماد و شاگرد علامه مجلسی درباره ای او چنین گفته است:

او بزرگ ترین فقها و حدیث دانان گرامی و از گران مایه ترین عالمان بزرگ دین است و در رشته های مختلف فقه و تفسیر و حدیث و رجال و اصول کلام و اصول فقه، بر دیگر فضلای روزگارش برتری داشته و بر تمامی دانشمندان صحنه دانش مقدم بوده و کسی از متقدمین و متأخرین دانشمندان و عارفان، از جهت منزلت، به جلالت قدر و جامعیت آن مقرب درگاه خداوند رحمان نبودند. ایشان از جهات مختلف... بر تشیع حق دارد.حقوق آن سرچشمه کمالات و معدن خیرات بر متدینین، بلکه بر تمامی اهل زمین بسیار است. آثار و تألیفاتش تا روز قیامت، باقی و برکات آن بر روح شریفش، جاری است.(1)

4. محدث نوری در بیان مناقب و فضایل علامه مجلسی چنین می گوید:

در میان مسلمانان، کسی چون این استاد بزرگوار و این دریای بی کران و کوه بلند و رفیع، در ترویج تشیّع، بزرگداشت کلمه حق، شکست صولت بدعت گزاران،

ص:63

نابودی اباطیل بی دینان، احیای سنت های فراموش شده دین مبین اسلام و گسترش آثار پیشوایان مسلمانان به روش های گوناگون، توفیق نیافته است. بهترین و ماندگارترین آن ها، نوشتارهای بسیار دقیق و اعجاب آوری است که در میان مردم منتشر گردیده است و عالم و جاهل، عام و خاص، مبتدیِ مشغول به تحصیل و مجتهد فارغ از کسب علوم، عرب و عجم، گروه هایِ مذاهب گوناگون و صاحبان آرای مختلف، شب و روز از آن بهره مند هستند.(1)

5. گفته اند آیت الله العظمی مرعشی نجفی رحمه الله می فرمود:

من در میان علمای شیعه تا کنون کسی را مانند مرحوم علامه مجلسی ندیدم که به تمام آداب شرع از واجب و مستحب، مقید و عامل باشد و این تقید ایشان سبب روی آوردن جامعه خویش به اجرای آداب و سنن گردید و در این زمینه، کتاب حلیة المتقین را به زبان فارسی تألیف کردند.(2)

6 . مقام معظم رهبری با اشاره به همراهی روحانیت با دین و مردم، بر این باور است که زندگی روحانیان همیشه زندگانی شرافت مندانه و بدون وابستگی به قدرت بوده است و به همین دلیل، از موهبت الهی برخوردار شده اند. ایشان درباره فلسفه حضور علامه مجلسی و دیگر بزرگان شیعی در دستگاه صفوی می فرماید:

شما ملاحظه کنید، در میان علمای دوران صفویه، شیخ الاسلام هست، عالم معروف مورد توجه شاه هست، میرداماد هست، شیخ بهایی هست، ملامحمد باقر سبزواری هست. همه آنان شیخ الاسلام ها و علمای بزرگ و مورد توجه دربارها

ص:64

بودند؛ ولی زندگی آنان را که نگاه می کنید، می بینید مثل یک عالم غیر وابسته به دستگاه ها زندگی می کردند؛ یعنی درست در کنار مردم، با مردم، در خدمت مردم و برای مردم. این چیز خیلی عجیبی است. یا مثلاً «مجلسی» که شیخ الاسلام بزرگ اصفهان بوده و آن دستگاه باعظمت را داشته، یک روحانی بوده که مردم به او مراجعه می کردند و مسأله می پرسیدند؛ همین کارهایی که روحانیون امروز و در طول این مدت می کرده اند. بعد هم وقتی دوران ارتباط با سلاطین پایان گرفت (در آن اوایل، چون سلاطین صفویه به علما احتیاج داشتند، به آن ها روی می آوردند و به طرفشان می رفتند؛ لذا یک مقدار ارتباط داشتند)، شما می بینید که علما سلسله جداگانه ای شدند که باز در خدمت دین، در خدمت معارف و در خدمت مردم بودند و هیچ کس نتوانست از آن ها سوء استفاده کند... به نظر من، این موهبت الهی است؛ یعنی ناشی از یک عقل الهی است که خدای متعال به آنان الهام کرد و آنان جایگاه را پیدا کردند.(1)

ص:65

ص:66

هیچ گاه نمازجماعت، نمازهای مستحبی و دیگر عبادت های مستحبی اش ترک نمی شد.

ص:67

به راز و نیاز می پرداخت. «علامه جلد بیست و دوم بحارالانوار را در نجف اشرف بعد از مراجعت از سفر حج تألیف نمود»(1) و «در مراجعت از سفر خراسان، در بین راه، ترجمه خطبه امام رضا (ع) و رساله و جیزه رجب را نگاشت».(2)

هنگام سفرهای علامه، طلاب فرصت را غنیمت می شمردند و با او همراه می شدند تا در فضایی ساده و دوستانه، سعادت واقعی را در کلام او جست وجو کنند.

میر محمد خاتون آبادی می گوید:

من در اوان کودکی در تحصیل حکمت و معقول حریص بودم و تمام اوقات عمر خود را در آن مصروف می داشتم تا آن که در راه حج به صحبت علامه مولی محمد باقر مجلسی مشرف گردیدم و با او ارتباط نزدیک یافتم و از نور علم و هدایتش رهبری شدم و به تحصیل و تتبع در کتب فقه و حدیث و علوم مشغول شدم و مدت چهل سال بقیه عمرم را از فیوضات او بهره مند شدم. (3)

در روزهایی که علامه در مشهد مقدس برای زیارت مشرف بود، جمعی انبوه از علما، فضلا و طلاب جهت استفاده از علوم او تقاضای درس حدیث می کردند و علامه مجلسی چهل حدیث (اربعون حدیث) را در این ایام نوشت. هنگامی که علامه، شرح اربعین را به اتمام رساند، یکی از فضلای اهل سنت بعد از دیدن کتاب از راه انصاف و محبت گفت: ما گمان می کردیم پایه علمی علامه مجلسی منحصر به ترجمه کتاب از عربی به فارسی است تا این که کتاب «اسماء و العالم» بحار و «شرح

ص:68

اربعین» او را دیدم، دانستم که علامه مجلسی دانایی است که مافوق او در علم متصور نمی باشد».(1)

ص:69

نقل می کند:

اگر علامه مجلسی می خواست کتابی به کسی عاریه دهد، می گفت:اول بگو که سفره داری که در میان آن نان بخوری یا نه؟ اگر نداری، بگو به تو سفره بدهم که نان را در میان سفره خورده باشی و بر روی کتاب، نان نخوری! بلی، محافظت کتاب ها و احترام آن ها از کارهای لازم تو است.(1)

ص:70

ص:71

بهشت راست است و دوزخ راست است.

... اما بعد، این وصیت نامه ای است که گنه کار خطاکار لغزش کار، کوتاهی کننده نارسا، محمدباقر پسر مولی محمدتقی برای فرزندانش و خویشان و قبیله ها و رفقایش و همشهریان و دوستانش و دیگر مردم باایمان وصیت کرده است.

به آنان وصیت می کنم به شهادت دادن به این که به غیر از آن غیب مطلق، معبود حقی نیست، او یکتاست و شریکی ندارد. گواهی می دهم به این که محمد، سید انبیا و گزیده اوصیا و بنده خدا و نبی فرستاده خدا و حبیب خدا و فدایی خداست و به این که امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب و امامان یازده گانه از نسل علی _ همان ها که آخر آنان، خاتم ایشان است _ معصومند و مطهرند و به امامت و خلافت از خدا و رسول او مخصوص است و این امامان حجت های خدایند بر مردم و بعد از سیدالمرسلین، اشرف خلایقند... مسلمانان و خود خطاکارم را سفارش می کنم به تقوای خدا و پیروی فرمان های خدا و دوری از خشمگاه های خدا و در جمیع امور دین و دنیا، توکل بر خدا و تمسک به ریسمان خدا؛ یعنی پیروی از آثار ائمه طاهرین (ع) و کوشش تمام در نشر آثار امامان و ترویج اخبار آنان؛ چه این که در این زمان، وسیله ای نمی دانم که بتوان به درجات عالی و سعادت باقی دست یافت که محکم تر از آن اخبار و آثار باشد.به یقین، آن چه از راه های نجات به برکات ائمه هداة بر من آشکار شده، در مصنفات عربی و فارسی خودم به اندازه ای که برای طالب حق و یقین کفایت می کند، بیان کرده ام.(1)

ص:72

ص:73

روضه اش می دهد «حیات قلوب»

ز«جلاء العیون» ببین تو عیان

«اعتقادات» اوست «زاد معاد»

تو به «حق الیقین» یقین، می دان

گوییا هاتفی ز عالم غیب

داده بودش بشارت از یزدان

که در این ماه، می روی به بهشت

زود بنما وداع پیر و جوان

زان سبب ختم گشت تفسیرش

آیه «کلّ من علیها فان»(1)

چون شب قدر آن عظیم القدر شد

نهان عشر آخر رمضان

«ازهری »گفت بهر تاریخش

باقر علم شد روان به جنان(2)

ص:74

شاعری به نام «اثر» از اهالی اصفهان که از انفاس علامه مجلسی بهره برد، در قصیده ای به نام مدح مولانا محمد باقر مجلسی، زندگی علمی و اجتماعی علامه را به نظم کشیده است. در این قصیده، از جلسه درس علامه، رفتن به مسجد برای اقامه نماز و عبادت، پند و اندرز دادن به مردم، پرورش شاگرد، نفوذ و قدرت اجتماعی، فتوا دادن و حکم کردن، نگارش کتاب حیات القلوب به فارسی و دیگر فعالیت هایش که مردم را از نادانی به درآورده بود، سخن می گوید:

دعا کن از سر اخلاص تا نفس باقی است

به آن فرشته که از دیو غم، نجاتت داد

جناب مجتهد جامع الشرایط دین

که محکم از نسق اوست شرع را بنیاد

صلای پیروی اش، خضر راه گمشدگان

زلال موعظه اش، روح بخش اهل سواد

رسیده است ز آبا به آن حدیقه علم

وزاوست تا به ابد در تصرف اولاد شفا

ص:75

کتاب حیات القلوب او باشد

که هر که را مرضِ جهل بود، صحت داد

چو از مباحثه فارغ شود، ز بس باشد

مدار او به نماز و تلاوت و اوراد

به یک دو هفته به رنگ هلالِ بدر شود

فروغ تربیتش هر که را که پهلو داد

کسی که بهره ز فیض نَبَرد، قابل نیست

کجا ز پرتو اکسیر، زر شود، فولاد

به خاکبوس حضور تو، شوق خوانده مرا

که شمله ای کنم از شرح دانشت تعداد

ز فیض گوهر تصنیف، بحر علم تو داد

رواج مذهب حق در قلمرو ایجاد

ص:76

نصیر ملت و دین در نظام تو شرع نکرد

چنان به تیغ که کلک تو داد، مردی داد

منور است رأی تو به کشور اسلام

چو خانه ای که بر او عکس آفتاب افتاد

ز نور رأی تو باشد چراغ دین، روشن

ز دانش تو بود خاندان علم، آباد

زمانه، گوهر قدر تو را زیکتایی

کشیده است به سِلک اباذر و مقداد

به اعتقاد تو، اسلام را قوی بازو

به اجتهاد تو، احکام را متین بنیاد *

شود ز کسب صفا چون هلال نورانی

لبی که بوسه ز روی ادب به دست تو داد

ص:77

نماند کینه به خاطر حسود، جاه تو را

به آب حلم تو را سینه نشست نقش عناد

اراده ات چو به نهی غنا قرار گرفت

به مرگ چنگ و طرب، زهره موی خویش گشاد

ز راه منع تو تا مهره های گردن خویش

شکست بس که خجل شد ز کار خود، فرهاد

به رنج آکله باطنی، عدوی تو مرد(1)

ز بس که خورد دل خویش، از حسد جان داد

«اثر» دعا کن و رخصت بگیر و راهی شو

که همرهان تو دارند انتظار زیاد(2)

ص:78

هم چنین محمد اسماعیل ذبیحی از شاعران معاصر علامه مجلسی است که به دستور علامه مجلسی مأموریت می یابد داستان ازدواج مادر امام زمان با امام حسن عسکری (ع) را به نظم درآورد. وی در آن منظومه، از علامه مجلسی چنین نام می برد:

چراغ افروز راه شرع احمد(1)

سمّی خامس آل محمد

همان مجلس فروز «مجلسی» نام

رسانیده است تألیفش به اتمام

ص:79

همراه با اشک ریختن برای بهترین بندگان خدا به او داده می شد؛ محبت اهل بیت (ع) با سرشت او در می آمیخت و عشق به خانه گلین امیرمؤمنان علی (ع) در خانه دل او جای می گرفت. او بسان لوحی سفید در دامان مادرش بود که برای اولین بار با قلم عفت و پاکدامنی، خط نورانی عبودیت و ولایت بر آن نقش می بست و فردایی بود که در گهواره، با حرکات دستان مادرش، به حرکت در می آمد و شخصیت او با نوای دل نشین قرآن شکل می گرفت.

در صفحات تاریخ هستند کسانی که برای رسیدن به دریای شور دنیا لحظه شماری می کنند و چون به دریا می زنند، گذشته خویش را در صندوقچه فراموشی می سپارند و با پا گذاشتن بر روی اصالت های خویش، گرفتار گرداب های هولناک منیّت خویش می شوند.

هم چنین در برگ های تاریخ هستند رادمردانی که با کشتی توکل به خدا و دوپا روی علم و عمل، زیر بادبان تعبّد، از اقیانوس شور دنیا می گذرند و حتی پر عبایشان هم به شوری دریای دنیا آلوده نمی شود.

علامه مجلسی گرچه به دنیای پر زرق و برق کاخ ها و تالارها قدم نهاده بود اما همان مجلسی بود، همان مجلسی درس و بحث، همان صفا و صمیمیت، همان پدر طلاب، همان شب نشین سجاده معرفت و عبودیت، همانی که یک تار موی پا برهنگان و طلاب را با همه هستی کاخ نشینان عوض نمی کرد.

ص:80

پوشش او با عامه مردم تفاوت نداشت و خوراک او بسیار ساده بود. خانه اش نیز کوچک بود و معمولی.

او بسان واحه ای بود در دل صحرای زر و زور و تزویر برای تشنگان عدالت، برای پابرهنگان و یتیمان، برای آنان که جز سایه او که سایه رحمت خدا بود، جایی نداشتند.(1)

ص:81

ص:82

این دریای روشنایی ها را، حلیه متّقین و زیور پرهیزگاران، عین حیات و سرچشمه زندگی و زاد معاد و توشه رستاخیز است. غوّاص این دریا که با رموز کنوز این بحر آشنا است، کسی نیست جز مرد علم و حدیث و تشنه اخبار و جوینده اسرار، گوینده اسرار معانی و نویدبخش سروش آسمانی، مردی افلاکی در جهان خاکی که حدیث عشق را با سلسله ای طلایی که هر بندش را عاشقی در دست دارد، به زمینیان عرضه کرد تا به خود آیند و خویشتن را به زیور این عشق آسمانی بیآرایند:

از صدای سخن عشق ندیدم خوش تر

یادگاری که در این گنبد دوّار بماند

این سکّان دار کشتی دریاهای نور، محمدباقر فرزند محمدتقی مجلسی است؛ پدری مزیّن به تقوا و وارستگی و فرزندی باقر علم و شکافنده دریای دانش است. دانشِ آمیخته به تقوا، آدمی را از رهزنان طریقت نگاه می دارد و مجلسی همان است که درس سحر را در راه میخانه مستی فزای گفته های ناب اولیای حق نهاد و محصول دعا را در راه جانانه اش بداد. حکمت ایمانیان را که سربه سر شور است و حال، در قالب فرموده های علوی به جهان عرضه کرد، نه علم رسمی که سراسر قیل وقال است. پس:

خیز تا بر کلک این نقاش، جان افشان کنیم

کاین همه نقش عجب در گردش پرگار داشت

یاسر اسماعیل پور

ص:83

ص:84

ص:85

4. کتاب ارزشمند بحارالانوار به عنوان دایرة المعارف دینی مذهب تشیع به شمار می آید. این کتاب همان گونه که اشاره شده، مجموعه ای از احادیث گهربار معصومان (ع) است که در آن، احادیث ضعیف نیز یافت می شود. بر این اساس، فرصت طلبان یا غافلان درصدد تضعیف و کم رنگ کردن این اثر مهم بر آمدند. از این رو، مناسب است که برنامه سازان با برنامه های متنوع، ارزش ها و ویژگی های این کتاب را تبیین کنند و شبهه های وارد شده بر آن را برطرف سازند.

5. از جمله خدمات ارزشمند علامه مجلسی، آشنا کردن مردم با فرهنگ اهل بیت (ع) است این کار با نوشتن کتاب های حدیثی به زبان ساده انجام گرفت که برای مبلغان دینی و دست اندرکاران رسانه های گروهی پندآموز است.

ص:86

3. بهترین راه برای معرفی بزرگان و اندیشمندان، ساخت فیلم و سریال از زندگانی آن هاست. این کار اگرچه خرج و هزینه فراوان دارد، ولی از نظر اثرگذاری بسیار مهم است.

ص:87

ج) وسائل الشیعه د) هیچ کدام

6 . علامه مجلسی در زمان کدام یک از حکومت های ایرانی می زیست:

الف) سلجوقیان ب) غزنویان ج) صفویان د) قاجار

7. علامه مجلسی در کدام شهر می زیست و در کجا دفن شده است:

الف) اصفهان _ شیراز ب) اصفهان _ مشهد

ج) اصفهان _ اصفهان د) شیراز _ اصفهان

8 . علامه مجلسی عهده دار کدام یک از منصب های زیر بود:

الف) امام جمعه و شیخ الاسلام ب) فقط شیخ الاسلام

ج) قاضی د) مورد الف و ج

9. کدام یک از کتاب های زیر تنها درباره زندگی علامه مجلسی نگارش یافته است:

الف) فوائد الرضویه ب) فیض قدسی

ج) روضات الجنّات د) نابغه فقه و حدیث

10. موضوع کتاب «حلیة المتقین» چیست؟

الف) فلسفه ب) فقه ج) آداب د) زندگی نامه دانشمندان

11. بحارالانوار نوشته کدام یک از دانشمندان بزرگ شیعه است:

الف) علامه بحرالعلوم ب) شیخ بهایی

ج) علامه حلی د) علامه مجلسی

ص:88

ص:89

6 . درباره اندیشه های سیاسی علامه مجلسی توضیح دهید.

7. درباره اندیشه ها و نوآوری های علمی علامه مجلسی توضیح دهید.

8 . دیدگاه خاورشناسان درباره علامه مجلسی چیست؟

9. نظریه علامه مجلسی درباره «فلسفه و فلاسفه» چیست؟

10. درباره نظریه اخباری گری علامه مجلسی و دیدگاه وی نسبت به اصول فقه توضیح دهید.

11. در زمینه نقد و نظرهایی که درباره فعالیت های سیاسی و اجتماعی علامه مجلسی مطرح است، توضیح دهید.

12. حکومت اسلامی و ولایت فقیه را از نظر علامه مجلسی تبیین کنید.

13. درباره شخصیت و مناقب و فضایل علامه مجلسی توضیح دهید.

14. شخصیت علامه مجلسی را از دیدگاه امام خمینی و مقام معظم رهبری بیان کنید.

ص:90

ص:91

15. بهبهانی، احمد، مرآت الاحوال، تحقیق: علی دوانی، تهران، انتشارات امیرکبیر.

16. مهریزی، مهدی؛ ربانی، محمد، یادنامه علامه، مجلسی، انتشارات وزارت ارشاد، چاپ اول، 1378.

17. خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان، 1348.

18. افندی، میرزا عبداللّه، ریاض العلما و حیاض الفضلا، تحقیق: سیداحمد حسینی،قم، خیّام.